Kafkas kara orman tavuğu
Türkiye’de yaşayan tek paçalı tavuktur. Uçarken kanatları ıslıksı ses çıkarır. Erkeğin kendisi ötmez, dişinin sesiyse sülüne benzer. Yüksek yaylalardaki orman gülüyle kaplı yamaçlarda yaşar. Kafkaslara endemiktir. Türkiye’de Doğu Karadeniz dağlarında bulunur. Yaşam alanlarının ve özellikle üreme alanlarının insan aktiviteleri ile tahrip edilmesiyle sayıları azalmaktadır.
Özellikler
Kara orman tavuğuyla yakınca ilgilidir. Diğer tavuksular gibi bunda da erkekler dişilerden büyüktür. Erkek 50–55 cm, dişi ise 37–42 cm büyüklüğündedir. Erkek kırmızı kaşların dışında, uzun derince çatallı bir kuyruk ve bütün-siyah kuş tüyüyle çok ayırıcıdır. Erkek orman tavuğundan farklı olarak neredeyse sessizdir ama kanatlarında ince bir ıslık sesi çıkar. Dişi koyu çizgilerle gridir ve kesik kesik bir ötüşü vardır.
Tanımı
Dağ horozu orta boy bir kuştur. Erkeğinin uzun, aşağı doğru kıvrık ve çatallı kuyruğu vardır. Siyah olan tüyleri yakından bakıldığında mavi-yeşil renk veren yanardönerli bir görüntüye sahiptir. Omzunda beyaz bir leke, gözlerinin üzerinde belirgin şekilde iki yanda kırmızı ibikleri mevcuttur. Kanat altı tüyleri beyazdır. Dişisi, erkekten küçüktür, üst tarafı siyah çizgili, alt tarafı grimsi kahverengi renktedir. Dişinin kuyruğu erkeğinkinden kısadır ve köşeli uçludur.
Habitatı
Dağ horozu yüksek dağ (alpin) kuşudur ve yıl boyunca 1.500–3.000 metre yükseklikte ağaç sınırı ve alpin çayırlıklar arasında yerleşik olarak yaşar. Türkiye’de türün yaşam alanı ardıç ve ayı üzümü ile de ikame olabilen orman güllerinin yakınlarındaki çayırlardan oluşur. İğne yapraklı ağaçlar ve huş ağaçları üreme bölgelerine yakın olarak sıklıkla kaydedilen ağaçlardır. Ekolojileri kabaca yuva yapımında kullanılacak sık bitki örtüsü olan ve alanlarının sınırlarını belirleyebilecekleri açık alanlar gerektirir.
Yayılışı
Kafkasya Bölgesi’ne endemik olmakla beraber Gürcistan, İran, Rusya, Ermenistan ve Türkiye’de bulunur. Türün Doğu Karadeniz, Yalnızçam, Karçal, Arsiyan, Kılıç Dağları’nda ve Gürcistan sınırındaki vadilerde bulunduğu bilinmektedir. Ayrıca Rus literatüründen edinilen bilgiler doğrultusunda, Mescit, Kargapazarı ve Kısır dağlarında da dağ horozu türünün görülebileceği düşünülmektedir.
Beslenme
Dağ horozlarının ana yiyecekleri bitkilerdir. Kış süresince ana besin kaynakları huş ağacının (Betula sp.) kedicikleri, ardıçların (Juniperus sp.) tohum ve iğneleri, kuşburnu (Rosa sp.) ve kuş üvezi (Sorbus sp.) meyveleri, orman güllerinin (Rhododendron sp.) yazdan kalan sürgünleri olmaktadır. Mayıs ortasından itibaren alpin bitki topluluklarının sapları, çiçekleri ve olgunlaşmamış tohumlarıyla beslenirler. Sonbaharda ise böğürtlen (Rubus sp.) ve ayı üzümü (Vaccinium sp.) gibi alpin meyveleri başlıca besin kaynakları olmaktadır. İlk 10–15 gün genç bireyler böceklerle, salyangoz ve örümceklerle beslenir.
Biyolojisi
Dişiler cinsel ergenliğe birinci yılın sonunda erişirken erkekler cinsel erişkinliğe ikinci yılın sonunda erişirler. Yılda bir kez yavru yaparlar. Kuluçka süresi yaklaşık 20–25 gündür. Yumurtaların %5 -%30 arası kuluçka döneminde kaybedilir (R. Golekshavii, 2003). S.Drovetski ve S. Rohwer’e göre kuluçkaya yatan birey, yavruların çıkmasını takip eden 2 ay içinde her 10 günde bir yavru kaybeder. Bunun ana sebebi diğer yırtıcı hayvanlar olduğu kadar kar ve ıslak hava olmaktadır. İlk bir ay süresince gerçekleşen yavru ölümlerinin oranı %50’dir. Doğal ortamdaki yaşam süresiyle ilgili kesin bir bilgi olmamasına rağmen, yaşam süresinin “Black Grouse Tetrao tetrix”le benzerlik gösterdiği ve 9 yıla yakın olduğu düşünülmektedir. Görülen en yaşlı dağ horozunun 5 yaşında olduğu tespit edilmiştir (S.Klaus pers. com.). Türün üreme mevsimi Nisan ortasından Haziran sonuna kadar sürmektedir. Dağ horozu nümayişler halinde (lek yaparak) üreyen bir kuş türüdür.
Dağ horozları diğer akrabaları olan kafkas tavuklarına nazaran cinsel olgunluğa ulaşma süresi ve tüy değişimi süresi 2 yıl değil 1 yıl gibi kısa bir süredir. 1 yılın tavukları ikinci yılın başında erkekler siyah rengine bürünmüş, dişiler ise kendine has rengini almış olurlar. Bundan dolayı genç bireyleri yumurtadan çıkmış hali ile değişmemiş olarak görmek çok güçtür.
Göçü
Tür göçmen değildir. Yaşam alanında yaz aylarında yüksek rakımda bulunurken kış aylarında daha alçak rakımlarda barınır.
Popülasyonu
Dağılımı kuzeyde Rusya, Doğuda Azerbaycan Güneyde İran ve batıda Türkiye ile sınırlı bir alan içine sıkışmıştır ve yaklaşık 12,000 km2 ile Avrupa`daki en dar yayılımlı orman tavuğu türüdür. Dünya populasyonu 50.000-100.000 birey arası tahmin edilmektedir. Yayımlanmış araştırmalara göre, Türkiye’deki mevcut dağ horozu popülasyonu tahmini olarak 1.000 – 1.500 birey arasında değişmektedir (Gokhelashvili et al, 2003; Kılıç & Eken, 2004). Doğa Derneği önderliğinde 2004 – 2005 yıllarında gerçekleştirilmiş Dağ Horozu Koruma Projesi kapsamında belirlenen tahmini popülasyon büyüklüğü ise 1.508 – 2.675 birey arasındadır. Dağ horozu Türkiye’nin kuzeydoğu ucunda uygun yaşam alanları boyunca dağılım göstermektedir. Popülasyon, yerleşik olmakla birlikte, hava koşullarına bağlı olarak bulunduğu yükseklikte hareketlilik göstermektedir. (Bird Life “Limicola”)
Davranışları
Çok eşli kuşlardır, üreme zamanı lek denilen gruplar oluştururlar, bu gruplarda erkekler dişileri etkilemek umuduyla birbirlerine üstünlük sağlamaya çalışırlar, Lekler genelde güney yamaçlarda kar kaplı veya çayırlık alanlar üstünde gerçekleşir. Burada kanatlarından çıkan ince bir ıslık sesi eşliğinde erkekler çiftleşme danslarını yapar ve beyaz kanat altlarını tüm güzelliğiyle sergilerler.Bir kısım erkeklerse göğüs tüylerini kabartıp, kuyrukları havada paralel koşular yaparlar. Nisan, Mayıs ve Haziran ayları lek zamanları olmakla beraber bazı bireyler sonbaharda da kur davranışlarını sürdürürler. Dişiler tek başlarına kuluçkaya yatarlar, yuvalarını yoğun bitki örtüsü altına yaparlar özellikle huş, ormangülü, ardıç gibi odunsu kısa çalıları tercih ettikleri gibi ot yüksekliğinin uygun olduğu alpin çayırları da kullanabilirler. Bir seferde 8-12 arası yumurta yaparlar ve kuluçka süresi 20 ile 25 gün arasındadır. Palazlar 10- 15 günlükken uçmaya başlar, 2. ayın sonunda erişkinlerle aynı büyüklüğe ulaşırlar.
Davranışlar içerisinde sayabileceğimiz alan hiyerarşisi ise;
Sahiplenilen habitat alanında en alt zonda 1-2 yıllık erkekler, onun üzerinde kalan zonda 2-3 yıllık erkekler, en üst zonda ise 3 yaştan büyük ve sürünün en gösterişli ve iri kuşu yer almaktadır. (Bird Life “Limicola”)
Ses-Ötüşü
Üreme dönemindeki kuşlar çıkardıkları küçük hırıltılar dışında genellikle sessizdirler fakat kur sırasındaki kanat çırpma sıçrayışları esnasında, kanatlarıyla yumuşak ve ince bir ıslık sesi çıkarırlar.
