Suyun
Kimyası ve Akvaryum
Genel olarak kimyasınını belirlemek için suyun ölçülebilir dört
temel özelliği mevcuttur. Bunlar Ph, kararlılık
(buffering) kapasitesi (KH), genel sertlik (GH) ve tuz
konsantrasyonu (salinity). Bunlara ek olarak da mineraller ve diğer
elementler belirleyicidir.
pH
pH suyun asit, bazik veya nötr olup olmadığını
belirler. Logaritmik pH skalasında; 7 pH nötr, 7 nin altı asit,
7 nin üstü bazik (veya alkalin) su manasına gelir. Logaritmik olduğu için
5.5 pH değerine sahip olan bir su , 6.5 pH değerine sahip olan bir sudan
10 katı kadar daha asidiktir. Bundan dolayıda suyun pH değerlerinde küçük
miktar, fakat ani değişiklikler balıklar için tehlikeli olabilir (bu
tarz uygulamalar balıklarda stres yaratır).
Akvaryum severler için önemli iki dikkat edilmesi gereken husus :
(1) Ani
pH değişiklikleri balıkları strese sokar ve bundan kaçınılmalıdır.
Günlük pH değişiminin 0.3 den fazla olmasının akvaryum balıklarını
strese soktuğu bilinmektedir, bundan dolayıda pH değerinin sabit ve
kararlı olması balıkların sağlığı açısından önemlidir.
(2) Her
balık türünün kendi doğal ortamında yaşadığı suyun pH değerleri
değişiklikler göstermektedir. Bazı türler asidik suyu tercih ederken
(örnek: diskus, melek balığı, neon, kardinal vs.), bazı türlerde
bazik suyu tercih etmektedir (Malawi, Tanganyika chiclidleri). Bundan
dolayıda beslediğiniz balığın isteklerine uygun pH değerini sağlamanız
gerekmektedir.
Kararlılık
(buffering) Kapasitesi (KH, Alkanite)
Kararlılık kapasitesi, asit veya bazik maddeler katıldığında
suyun pH değerini kararlı ve sabit tutma özelliğidir. pH ve kararlılık
kapasitesi birbirleriyle direk olarak ilişkilidir ve birbirlerini
etkilerler. Eşit miktarlarda asit ve nötr su karıştırıldığında,
suyun pH değerinin asitinkinin yarı değerine ulaşacağı beklenir ki
pratikte genellikle böyle sonuçlanmaz. Eğer suyun yeterli
miktarda kararlılık değeri varsa, bu eklenen asidi yutacak ve nötralize
edecek dolayısıyla pH değerinde önemli bir değişiklik olmayacaktır.
Suyun kararlılık değerini büyük bir süngere benzetebiliriz: asit
eklendikçe sünger bunu yutarak
suyun pH değerini değiştirmemektedir. Süngerin doyma limiti aşıldığı
(ki kararlılık kapasitesinin doygunluk noktası) anda, suya eklenen
asit, pH değerini hızlı bir şekilde değiştirecektir.
Kararlılık kapasitesinin durumlara göre hem olumlu ve hem de olumsuz
yanları bulunmaktadır. Akvaryum suyundaki nitrojen çevriminin sonucunda
nitrik asit (nitrat) açığa çıkar. Yeterli kararlılık kapasitesi
yoksa zaman içerisinde pH düşer (olumsuz), yeterli miktarda kararlılık
kapasitesi varsa pH değeri oynamaz sabit kalır (olumlu). Sert çeşme
suyu yüksek kararlılık kapasitesine sahiptir. Eğer yüksek pH değerine
sahipse asit değerini aşağıya sabit bir değere çekmek zorlaşır.
Kararlılık kapasitesi kayda alınmadığı için, tecrübesiz
akvaryum severler suyu istedikleri değere çekmede başarısız olurlar.
Tatlısu akvaryumlarında, suyun kararlılık kapasitesini etkileyen
temel maddeler su içerisindeki çözülmüş karbonat ve bikarbonatlardır.
Bundan dolayıda kararlılık kapasitesi yerine “karbonat sertliği”(KH)
, “alkanite” gibi terimler de zaman zaman kullanılmaktadır. Teknik
olarak aynı olmamakla birlikte, akvaryumculukta pratik olarak eşdeğer
kabul edebiliriz.
Akvaryumunuzun kararlılık kapasite ihtiyacı ne olmalıdır? Çoğu
akvaryum test kitleri KH ölçmektedir. Yüksek KH değeri, suyunuzun pH
değişikliklerine daha dirençli olduğunu gösterir. Zaman içerisinde
suda pH değerinin oynamaması için suyun yeterli KH değerine sahip
olması gerekmektedir. Eğer KH değeriniz 4.5 altındaysa ,
akvaryumunuzun pH değerine dikkat etmeniz gerekir (haftalık olarak pH değerinizin
sabit olup olmadığını test ediniz). Periyodik olarak su değiştirmeyi
ihmal ettiğiniz zamanlarda bu oldukça önemlidir. Zaman içerisinde
nitrojen çevriminin bir ürünü olan nitrat suyu düşük pH
seviyelerine çekecektir. Böyle bir durumdaki pH değişikliği sudaki
nitrat miktarına ve suyun KH değerine bağlı olarak değişmektedir. pH
değeriniz aylık olarak 0.2 değerinde düşmekteyse iki şey
yapabilirsiniz: suyun KH değerini yükseltmek veya periyodik olarak
akvaryum suyunun belli oranlarda değiştirilmesi (sağlıklı olanı
ikinci yöntemdir ). KH değeri balıkları etkilemez, bundan dolayı da
balık türlerine göre KH değeri
belirlenmemiştir.
Önemli not: Distile edilmiş suyu akvaryumda direk olarak
kullanmak uygun değildir. Distile olduğu için KH değeri sıfırdır,
buda çok küçük düzeylerde asit eklendiğinde suyun asit değerini büyük
ölçekte etkilediğinden balıklarda stres yaratır. Kararsız yapısından
dolayı distile su kesinlikle kullanılmamalıdır. Distile su, (klor,
klorominlerden arındırılmış) çeşme suyu ile aşılanmalı veya
mineral, tuz içeren maddeler katarak
hazırlanmalıdır.
Genel
Sertlik (GH)
Genel sertlik çözülmüş kalsiyum ve magnezyum ionlarının
konsantrasyonunu belirler. Balıklar yumuşak su veya sert su tercih eder
denildiğinde, kastedilen suyun GH değeridir (KH değil). GH, KH ve pH
her nekadar birbirlerinden ayrı parametreler de olsalar, bir dereceye
kadar birbirlerini etkilerler, bundan dolayı da bir diğerini ayarlamadan
diğerini ayarlamak zordur.
Mesela sert su genellikle kireçtaşının yoğun olduğu su yataklarından
çıkar. Kireçtaşı kalsiyum karbonat içerir, bu da suyun hem GH
(kalsiyumdan dolayı), hem de KH (karbonattan dolayı) değerlerini artırır.
KH da sudaki asidi yutan bir sünger gibi davranarak
pH değerini yükseltir.
Bundan dolayıdırki akvaryumculuğa yeni başlayanlara, mutlaka gerekli
değilse, bu parametrelerle kimyasallar katarak veya akvaryum dükkanlarında
satılan ilaçlarla ayarlama yapmaları tavsiye edilmez.
Tuz
Konsantrasyonu (tuzluluk, salinity)
Tuz konsantrasyonu suda çözülmüş olan maddelerin toplam miktarını
belirtir. Tuz konsantrasyonu ölçümü, GH ve KH yi oluşturan
komponentleri içerdiği gibi suda çözülmüş olan diğer
komponentleride kapsar (örnek: sodyum). Suyun tuz konsantresi daha çok
deniz akvaryumlarında önemlidir, tatlısu akvaryumlarında, pH, KH ve GH
değerlerini bilmek yeterlidir. Tuz konsantrasyonu spesifik gravite (çözeltinin
ağırlığının, aynı hacimdeki saf suyun ağırlığına oranı) değeriyle
ölçülür. Ölçüm için hidrometre kullanılır.
Mineraller
ve Diğer Elementler
pH, KH, GH ve tuz konsantrasyonuna ek olarak suyun içerisinde başka
maddelerde bulunmaktadır. Bu maddelerin suda bulunması (veya bulunmaması)
bazı durumlarda önemlidir:
nitrat, belli konsantrasyonun üzeri balıklarda stres yaratır
(genellikle 25 mg/litre üzeri) daha yüksek değerler öldürücüdür.
Bitkili akvaryumunuz varsa nitrat bitkiler tarafından besin olarak kullanılır
ama yüksek konsantrasyonlarda akvaryumunuzda ve bitkiler üzerinde
istenmeyen alg (yosun) oluşumu başlar ve zaman içerisinde
bitkilerinizinde bozulmasına sebep olur.
Fosfat, nitrat gibi fosfat konsantresi yüksek olan akvaryumlarda alg
problemi başlar ki buda istenmeyen bir durumdur. Bitkili akvaryumlarda
ideal fosfat konsantrasyonu 0.2 mg/litre veya aşağı aşağısıdır.
Piyasada satılan akvaryum bitki gübrelerinin birçoğunda fosfat
bulunmaktadır, satın alırken fosfat içermeyen bitki gübresi almak en
doğrusudur.Demir, manganez ve diğer elementler. Bitkilerin gelişimi için
demir önemli bir elementtir fakat yüksek oranlar balıklar için
tehlikelidir. Klor, klorominler. Çeşme ve içme sularımızda suyu
dezenfekte için kullanılırlar ve her iki madde de balıklar için
zehirleyicidir.. Klor uçucudur fakat kloromin uçucu değildir. Yani
suyumuzda klor varsa su akvaryumumuzda kullanılmadan önce 24 saat
bekletilirse klor kalmayacaktır fakat suyumuz aynı zamanda da kloramin içeriyorsa
bu yöntemle kloraminlerden kurtulamazsınız. En iyi yöntem çeşmeye bağlayacağınız
aktif karbon filtredir, bu her iki maddeyi bünyesine alır ve klor ve
klorominden arındırılmış su verir. Diğer bir yöntem ise
akvaryumcularda satılan klor, kloromin giderici ilaçlardan prospektüsünde
tarif edildiği miktarda kullanmaktır.
Su
Parametrelerinin Ayarlanması
Suyun
Sertleştirilmesi (GH
ve/veya KH ın yükseltilmesi)
Aşağida anlatılan ölçüm değerleri yaklaşık olarak hesaplanmıştır,
bu işlemleri yaparken daha kesin sonuçlara ulaşmak için test kitiyle
ölçüm yapınız. Başlangıç suyunuzun karbonat sertliği aşırı
yumuşaksa (1 KH ve aşağısı) suya ekleyeceğiniz karbonat pH değerinizi
değiştirecektir. Hem GH hem de KH değerinizi yükseltmek için,
suyunuza kalsiyum karbonat (CaCO3) ekleyiniz. 100 litre suya ekleyeceğiniz
½ çaykaşığı kalsiyum karbonat, KH ve GH değerinizi 1-2 dH yükseltecektir.
GH değerini yükseltmeden KH değeri yükseltilmek isteniliyorsa suyunuza
sodyum bikarbonat ekleyiniz (NaHCO3). 100 litre suya ekleyeceğiniz ½ çaykaşığı
sodyum bikarbonat, KH değerinizi 1 dH yükseltecektir.
pH
Değerinin Yükseltilmesi ve Düşürülmesi
Kimyasallar ekleyerek pH değerinizi yükseltebilir veya düşürebilirsiniz.
Suyun kararlılık kapasitesine bağlı olarak bu işlem genellikle
zordur. Dengeli olarak pH değerini yükseltmek ve düşürmek için KH değeriylede
oynamak gerrekir. Genel yöntem bir önceki paragrafta anlatıldığı
gibi suya karbonat ekleyip suyu denge değerine (kararlı yapıya)
getirmek ve pH değerini istenilen seviyede ayarlamaktır. Suyun pH değerini
düşürmek için hidroklorik asit kullanılabilir (tecrübeli
akvaryumculara tavsiye edilir). Kullanılacak miktar suyun kararlılığına
bağlıdır. Bu işlem yapılırken oldukça dikkatli davranmak gerekir.
En iyi yöntem akvaryumunuzdan belli miktarda su (hacmini hesaplayıp not
alın) bir kaba konulur ve KH, pH değeri ölçülür. Daha sonra damlalıkla
asit eklenir ve daimi olarak pH ölçümü yapılır. Eğer suyun KH değeri
yüksekse, ilk başlarda eklediğiniz asit yutulacak ve pH değerinde bir
süre düşme olmadığını gözleyeceksiniz. İstenilen pH değerine ulaşıldığında
kaç damlada bu değere ulaştığınızı not alın ve akvaryum suyunuzun
hacmine oranlayarak akvaryumunuza kaç damla asit koyacağınızı
hesaplayarak uygulayınız (akvaryumunuzun net su hacmini hesaplayın,yani,
dipteki kum, kayalık veya benzeri aksesuarların hacmini hesaba katmayın).
Dikkat:
Her türlü teknik asitle oynamak dikkat edilmediğinde sağlığınız açısından
tehlikelidir. Herhangi bir temas durumunda o bölgeyi bol su ile yıkayınız ve daha önemli durumlarda acil olarak doktora gidiniz. Bu
malzemeleri çocukların ulaşamayacağı yerlerde saklayınız.
Bir diğer asitte fosforik asittir (genellikle akvaryumcularda satılan
asit düşürücü ürünler fosforik asit içerir). Fosforik asit suyu
6.5 pH değerine doğru çekmeye çalışır. Dezavantajı fosfor içerdiği
için yüksek düzeyde kullanıldığında, akvaryumunuzda zaman içerisinde
ciddi alg problemleri başlar. Hidroklorik aside göre avantajı ise, pH
ın daha kararlı bir yapıda düşürülmesidir.
KH değerini ayarlamadan pH değerini emniyetli bir şekilde düşürmenin
diğer yöntemi ise akvaryuma karbondioksit (CO2) dozajlamaktır.
Karbondioksit suda çözülürken bir kısmı karbonik asite dönüşerek
suyun pH değerini aşağı çekmektedir. Bu işlem için karbondioksit tüpü,
regülatörü, ince ayar vanası, kabarcık sayıcısı ve CO2 reaktörü
gerekmektedir; genellikle bitkili akvaryumlar için tavsiye edilir.
Suyun pH değerini yükseltmek için sodyum bikarbonat kullanmak en
pratik yöntemdir. Sodyum bikarbonat pH değerini, kullanılan miktara göre,
8.2 kararlılık değerine doğru yükseltecektir.
Suyun
Yumuşatılması
Bazı balık türleri (diskus, melek, kardinal tetra, neon, vs) yumuşak
suyu severler. Sert suda yaşamlarını sürdürebilselerde, üretim söz
konusuysa yumuşak suya ihtiyaçları vardır.
Evlerimizde kullandığımız içme suyu hazırlamak için kullandığımız
su yumuşatma cihazları, iyon değişim sistemiyle çalışmaktadırlar.
Bu cihazların içerisinde bulunan reçine, sudaki magnezyum ve kalsiyum
iyonlarını alırlar ve bunun yerine suya sodyum iyonu bırakırlar.
Teknik olarak yumuşak su elde etmiş olduğunuz halde, yumuşak suda yaşayan
türler sodyumdan da hoşlanmazlar. Bundan dolayıda bu tarz su yumuşatma
cihazları akvaryumlar için uygun değildir.
Yumuşak su elde etmenin en iyi ve en pratik yöntemi “ters
osmos arıtma sistemi” kullanmaktır. Bu sistemlerin en basit olanları
(evde kullanılan sistemler) bir mekanik partikül filtresi (genellikle 5
mikron) onun arkasında sudaki klor, klorominleri yoketmek için aktif
karbon filtre ve devamında ters osmos prosesinin oluştuğu membran
filtre bulunmaktadır. Bu tarz bir fitrasyonla, saf suya yakın (%96-99
saf) su elde edebilirsiniz. Bu tarz bir fitrasyon sudaki kalsiyum,
magnezyum, karbonat, hemen hemen bütün elementler, sudaki parazitler, diğer
organik maddeleri geçirmeyerek safa yakın bir su elde eder. Daha öncede
belirtildiği gibi saf su akvaryumda kullanılmaz. En pratik yöntem klor,
klorominlerden arındırılmış çeşme suyunun belli oranlarda aşılanmasıdır.
Bir diğer yöntem ise kalsiyum karbonat, sodyum bikarbonat, magnezyum sülfat
gibi kimyasallar ekleyerek suyun sertliğinin ayarlanmasıdır.
