Delphinus delphis


Çok hızlı yüzen bir yunus türü olan ve gemilerin önünde oluşan dalganın içinde yüzmeyi seven Tırtak, Türkiye’nin bütün denizlerinde ve dünyada büyük okyanusların farklı kısımlarında yaygın olarak yaşar. Tırtak, yunusların arasında en renkli görünüme sahip olan türdür.1960’lı yıllardan itibaren Akdeniz ve Karadeniz’deki tırtak popülasyonunda çok büyük bir azalma görülmüştür. Son 40 yıl içinde türün nüfusu aşırı avlanma ve yaşam alanlarının bozulması sonucu %50 düşmüştür.

Günümüzde, bir çok yunus türü dünya çapında tehlike altına girmiştir. Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye denizlerinde de yunuslar; yaşam alanlarının kaybı, deniz ve ses kirliliği, deniz trafiği, tesadüfî olarak balık ağlarına takılmaları ve kasti öldürme gibi tehditlerle karşı karşıyadır. Yapılan çalışma ve gözlemler; gösteri yunusu olarak havuzlarda tutsak edilen yunusların yaşamlarının doğadaki hemcinslerine göre daha kısa olduğunu gösterir.
Hareket yeteneği kısıtlanmış, hemcinsleri ve diğer deniz canlılarıyla iletişimi kesilmiş ve beslenme dengesi bozulmuş yunuslar için beton havuzlar son derece zararlıdır.

Denizlerimizde sıklıkla üç yunus türü (Delphinus delphis, Tursiops truncatus ve Phocoena phocoena) görülür.Türkiye’de 1983 yılından beri tüm deniz memelilerinin avlanması yasaktır. Bu türler, 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu ve ülkemizin taraf olduğu uluslararası anlaşmalar ile (Barselona ve Bern) koruma altındadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yayımlanan Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen Tebliğ’e göre Türkiye karasularında yunusların avlanması yasaktır.

Tırtak türü (Delphinus delphis) Akdeniz’de 2003 yılında, IUCN (Dünya Doğayı Koruma Birliği) tarafından hazırlanan nesli tehlike altında türler listesine girmiştir.


Akdeniz ve özellikle Karadeniz’in kapalı-yarı kapalı konumu, kıyı alanlarındaki insan yoğunluğu ve faaliyetleri yunusları belirgin biçimde tehdit eder. Büyük miktarda kentsel atık, arıtma işlemi yapılmadan denizlere dökülür. Yunuslar deniz ortamındaki besin zincirinin en üst halkalarından birinde yer aldıkları için, biyolojik birikme sonucu kirlilikten ciddi şekilde zarar görürler. Uzun ömürlü canlılar olmaları da bu olumsuz etkiyi artırır. Kirleticilerin yunus ve balinaların üreme ve bağışıklık sistemine uzun süreli zarar verdiği birçok araştırmayla kanıtlanmıştır. Tüm bu tehditlerin bir araya gelerek yarattığı olumsuzluklar, denizlerimizdeki yunus türlerinin neslinin devamı için ciddi bir risk oluşturur.

Tırtak (Delphinus delphis), Bayağı yunus olarak da bilinir, yunusgiller (Delphinidae) familyasından Türkiye’nin bütün denizlerinde bulunan ve bütün dünyada büyük okyanusların farklı kısımlarında yaygın olan bir yunus türü. Tırtak Yunusgiller familyasının asıl örnek türüdür. Afalina türünün “Flipper” dizisi ile dünyaca ünlü olup insanların aklına örnek yunus türü olarak yerleşmesinden önce dünyaca en çok tanınan yunus türüydü.

Özellikleri

Sırtı siyah ya da kahverengi ve karın kısmı beyazımsıdır. Yanlarında açık sarı renkten gri renge geçen uzun alanlar vardır. Yöresel olarak renklerinde farklar olabilir; bazılarının yanlarındaki sarı-gri alanlar tamamen eksiktir. Tırtak yunusu bütün yunusların ve hatta bütün balinaların arasında en renklisidir. Boyu 1,70-2,40 m olur.

Yaşam şekilleri

Bütün yunuslar gibi tırtak da balıklar ve ara sıra mürekkep balıkları ile beslenir. Çok hızlı bir yunusdur ve gemilerin önlerinde oluşan “Bıyık” denilen dalganın içinde yüzmeyi sever. Diğer yunuslar gibi, çok gelişmiş bir sosyal sistemin içerisinde yaşar. Oluşturdukları sürüler bazen 1.000 yunustan oluşur. Yazın bu topluluk küçük gruplara bölünür. Yunuslarda birbirine yardım etmek çok doğal bir şeydir. Örneğin, hasta yunusların diğer yunuslar tarafından taşınılıp nefes aldırmak için su yüzüne çıkarıldıkları izlenilmiştir.

Doğum

Eğer bir yunus doğum yapacaksa diğer yunuslar onun etrafında bir çember oluşturup o yunusu olası köpek balığı saldırılarına karşı korurlar. Yavru yunuslar annelerinden ilk önce kuyrukları ile çıkar. Çünkü ilk önce kafası çıksaydı, iki saat süren doğum sırasında boğulurdu. Hemen doğumdan sonra anne, yavrusunu su yüzüne itekleyerek, yavrunun ilk kez nefes almasını sağlar. Yavru yunus bir yıl boyunca emzirilir ve toplam 3 yıl boyunca annesinin yanında yaşar.

Korunmaları

Eskiden dünyanın bazı yerlerinde tırtaklar insanlar tarafından avlanılmıştır. Örneğin geçmişte Peru’da ve Karadeniz’de çok tırtak avlanılmıştır. 1960’lı yıllarda Akdeniz ve Karadeniz’de tırtak populasyonunda feci bir azalma olmuştur ama bunun nedenleri bugüne kadar aydınlatılamamıştır. Ama tırtakların hala bugüne kadar süren en büyük sorunları şunlardır: Gemilerin pervanelerine çarparak ölmeleri, balık ağlarına takılarak su altında boğulmaları ve günden güne azalan balıklar ve kirlenen denizsuyu.

Sınıflandırma

Tırtak denilen yunusların sadece tek bir türden mi yoksa birkaç tür ya da alt türlerden mi oluştuğu konusunda farklı görüşler vardır. Bazı bilimcilere göre Delphinus bairdii ve Delphinus tropicalis gibi diğer türleri vardır ama bunlar bilimcilerin çoğunluğu tarafından tanınmaz. Bunlar gibi şimdiye kadar 20 tırtak türü ortaya koyulup sonra tekrar vazgeçilmiştir.

1990’lı yıllardan beri Tırtak türünün ikiye ayrıldığı yeni bir görüş şeklini kabul eden zoologların sayısı günle artmaktadır:

  • Uzun burunlu tırtak (Delphinus capensis)
  • Kısa burunlu tırtak (Delphinus delphis)

Ama bunların iki ayrı tür mü, alt tür mü yoksa hatta sadece alttürlerin variyantları mı oldukları konusunda hala anlaşmazlıklar devam etmektedir.